ვაჟა-ფშაველა

ვერაფრით გავიხსენე ვაჟაზე ბიოგრაფიული რომანის ავტორი, ხომ არ დამეხმარებოდით?

რა თქმა უნდა, ეგ ნაწარმოები არ მიგულისხმია, მიხო. კითხვა ოდნავ რიტორიკული იყო და ქართველ კლასიკოსებზე შემოქმედებითი ბიოგრაფიების სიმწირეს (არქონას) ვგულისხმობდი. ამ მხრივ ერთადერთი "ვასილ ბარნოვი" (ოთარ ჩხეიძისა) მახსენდება, დანარჩენს კი "ვერ ვიხსენებ" და რა ვქნა?!

დაგეთანხმები, რომ ამ მხრივ მძიმე მდგომარეობაში ვართ.

მე ჯერ არ წამიკითხავს და, როსტომ ჩხეიძემ რომ დაწერა "ყაზბეგიანა", ნეტავ, როგორია?
თუმცა ამაზე ყაზბეგის თემას რომ გავხსნით, იქ ვთქვათ.

აი, რა უნდა ვიკითხო:

"ალუდა ქეთელაური
კაცია დავლათიანი,
საფიხვნოს თავში დაჯდების
სიტყვა მაუდის გზიანი".

და თუ ეგეთია ალუდა, რომ გზიანი სიტყვა მაუდის, რათ გააბრაზა ხევისბერი და მთელი თემი, რო - კიდეც მავხლკავ და კიდევაც არ მავჭრი მარჯვენასაო?!
აბა, ეს არის გზიანი სიტყვა?

და ისიც მაინტერესებს, - საფიხვნოს თავში დაჯდომა ეგრე ადვილი ხო არ იყო? ვისა სვამდნენ ამ საპატიო ადგილზე და რატომ ჯდებოდა იქ ალუდა? თუ ეს პატივისცემა იყო?

საფიხვნოს თავში ის იჯდა, ვის ქავის კარზეც მეტი მარჯვენა ეკიდა, ალუდა ამ მხრივ იყო "გამორჩეული", ამიტომ სრულიად ლოგიკურია ალუდას ჯიბრი თემის მიმართ, ეს ალუდას კარგად არ ახასიათებს. ეს ვაჟამაც იცის, ამიტომ "წაშალა" მის კვალი პოემის ფინალში (ამაზე ერთ ესეში ვრცლად ვსაუბრობ).
პიროვნულად ალუდა ძალზე დაბალი საფეხურია ვაჟას შემოქმედებაში, აქ ყველაზე მაღლა ჯოყოლა დგას.
ალუდაზე ვრცლად შეიძლება საუბარი, ამ პოემას აქვს რამდენიმე ხარვეზი, ამაზე სხვა დროს...

გია, ის ესეიც დაგვიდე აქ და ხარვეზებზეც გვითხარი, აბა?
შენ რომ ხარვეზს ეძახი, იქნებ არ არის - ხო უნდა დავფიქრდეთ?

და კიდევ - მე მაინტერესებს ხევისბერების სამართალი: რის მიხედვით გამოჰქონდათ განაჩენი? ზეპირი ანდრეზების? თუ არსებობდა რაიმე დოკუმენტი?
და როგორ ხდებოდნენ ხევისბერებად - ეს ხომ მემკვიდრეობითი არ იყო, ანუ ხატი დაამიზეზებდა ხოლმე სახევისბროდ ამორჩეულ ადამიანს, ხომ?

არგანი wrote:

აუჰჰ, რატომ წამიშალა?

გია, გრძელი ტექსტი თუა, მაშინ არ დადებს.
ნაწილ-ნაწილ უნდა დადო - როგორც მე დავდე ოთარ ჩხეიძის ესეი "მიხეილ ჯავახიშვილთან".

მოუმზადებელი მეჩვენება ალუდას ტირილი (ჩემი აზრით დრო არ ეყო მოსამზადებლად), როდესაც მუცალმა იარაღი გადაუყარა.
ხოლო როდესაც ალუდა ხევსურებთან თავისი საქციელზე მსჯელობს, იქ უკვე ყველაფერი დამაჯერებელია, ლოგიკურია,რომ ალუდამ გზაში გაიაზრა ყველაფერი, თანაც ავტორმაც წააშველა ხელი.

არგანი wrote:

მოუმზადებელი მეჩვენება ალუდას ტირილი (ჩემი აზრით დრო არ ეყო მოსამზადებლად), როდესაც მუცალმა იარაღი გადაუყარა.
ხოლო როდესაც ალუდა ხევსურებთან თავისი საქციელზე მსჯელობს, იქ უკვე ყველაფერი დამაჯერებელია, ლოგიკურია,რომ ალუდამ გზაში გაიაზრა ყველაფერი, თანაც ავტორმაც წააშველა ხელი.

არგანო, კაცოო - იიმ შენ ესეის ველოდები ჯერა და უნდა შამოგიტიო ძაანა სუ სხვანაირი შეხედულებებითა ამ პოემაზე და პატივისცემითა.
დადე რა ის ესეიც...

და მერე კიდე - "სტუმარ-მასპინზელს" ჩავუჯდეთ ჩვენებურადა, რადგან მე ძააალიან მჭირდება იმისი კარგად დანახვა - და თუ რატომ, ჯერ ვერა და მერე კი ვიტყვი...

იმ ესეს სათაურია "ამაოდ არც მთაწმინდაზე უსეირნიათ" (ვაჟა-ფშაველას ლიტერატურული მამის ძიებაა), მე მგონი, წაკითხული გაქვს, თუმცა მაინც ვერ ვდებ საიტზე, ტექნიკურად მიჭედავს..
იმ ესეში, პატარა ეპიზოდი ეძღვნება "ალუდას", რომელიც ძალიან დამეხმარებოდა მსჯელობაში.
რაც შეეხება "ალუდას", არ დაიჯერო, რომ მხოლოდ დაუსაბუთებელი "ბრალდების" იმედზე ვრჩები. "ალუდაზე" სცენაზეც მიმუშავია და შენ კარგად იცი, ტექსტი როგორ იცდება მაყურებლისა და მსახიობის წინაშე..

არგანი wrote:

იმ ესეს სათაურია "ამაოდ არც მთაწმინდაზე უსეირნიათ" (ვაჟა-ფშაველას ლიტერატურული მამის ძიებაა), მე მგონი, წაკითხული გაქვს, თუმცა მაინც ვერ ვდებ საიტზე, ტექნიკურად მიჭედავს..
იმ ესეში, პატარა ეპიზოდი ეძღვნება "ალუდას", რომელიც ძალიან დამეხმარებოდა მსჯელობაში.
რაც შეეხება "ალუდას", არ დაიჯერო, რომ მხოლოდ დაუსაბუთებელი "ბრალდების" იმედზე ვრჩები. "ალუდაზე" სცენაზეც მიმუშავია და შენ კარგად იცი, ტექსტი როგორ იცდება მაყურებლისა და მსახიობის წინაშე..

გამომიგზავნე მთელი ის ესეი მეილზე და მე დავდებ აი აქ - http://mimosfinn.wordpress.com/

ალუდაზე ეპიზოდი კიდევ - პირდაპირ აქ დამიდე.

და მართალი ხარ - მსახიობებთან ეგრევე ჩანს ყველაფერი!
ოღონდ - კაი რეჟისორიც უნდა იმათ, თორო დაუკრეფავში იციან ხოლმე გადასვლა...

გია არგანაშვილი

ამაოდ არც მთაწმინდაზე უსეირნიათ

გია არგანაშვილი

ამაოდ არც მთაწმინდაზე უსეირნიათ
(როსტომ ჩხეიძის ერთი კითხვის პასუხად)
ვარაუდი

შეიძლებოდა, იმ “მაყვედრებელ” მკითხველთა შორის მეც აღმოვჩენილიყავი როსტომ ჩხეიძისგან ვაჟა-ფშაველას ლიტერატურული მამის ძიებას (”შენ ჩემო წინამორბედო”. ჩვენი მწერლობა. 16. 05 2002წ.) ერთგვარი ეჭვითა და უნდობლობით რომ შეხვდა, შეიძლებოდა მეც მათსავით მეთქვა:
_ ასე პირდაპირ არ უნდა გაგვეგო ის სტრიქონები, “შენ ჩემო წინამორბედო, უძვირფასესო პაპაო!” პაპა, აქ სულაც არ ნიშნავს, რომ ვაჟა მამის არსებობასაც ვარაუდობდა.
მკითხველმა იცის, რომ “პაპად” ვაჟა-ფშაველამ დავით გურამიშვილი აღიარა. მამა? მამაზე არაფერი უთქვამს.
პაპას პირდაპირ შვილიშვილი ხომ არ მოევლინებოდა? მათ შორის, ცხადია, მამაც არის საგულვებელიო – სამართლიანად კითხულობს ავტორი.
ალბათ საგულვებელია. თუმცა შეიძლებოდა არც არაფერი მეთქვა, ისე, ყოველდღიურ საზრუნავში ჩამკარგვოდა ეს ლიტერატურული ინტერესი. ჩაიკარგებოდა კიდეც, როსტომ ჩხეიძე ხელახლა რომ არ მიბრუნებოდა ამ თემას. (“მამები და შვილები” ჩვენი მწერლობა 31. 05 2002წ.)
თანაც ცოტა რომ არ წავექეზებინეთ.
_ შემეძლო ახლავე გამეზიარებინა თქვენთვის ჩემი ვერსია, მაგრამ მირჩევნია გადავდო ცოტა ხნით, ეს ციკლი კვლავაც გაგრძელდება და ვაჟა-ფშაველას უშუალო წინამორბედის გარკვევა ისედაც დაგვჭირდება. მანამდე კი თქვენ იფიქრეთო.
არა, მთლად უყურადღებოდ არ დავუტოვებივართ. ძიების ობიექტი გვაჩვენა და სავარაუდო საზღვრებიც მიგვანიშნა: ყველა სახელი ცნობილია ვაჟასდროინდელი ლიტერატურული გარემოდან და მათშია ერთ-ერთი. სწორედ მათში და არა უცხოელიო.

(გაგრძელება ქვემოთ)

გია არგანაშვილი

ამაოდ არც მთაწმინდაზე უსეირნიათ
(როსტომ ჩხეიძის ერთი კითხვის პასუხად)
ვარაუდი

საგრძნობლად დავიწროვდა საკვლევი სივრცე, მაგრამ საქმე ამით არ გაიოლებულა, რადგან სწორედ ვაჟასდროინდელი ქართული ლიტერატურული გარემოა ის რთული უბანი, ვრცელი სანათესაო, სადაც მემკვიდრეობით წესრიგს არა მსგავსება და მიმბაძველობა, არამედ შემოქმედებითი თვითმყოფადობა, (თვითობა-პროპიუმი) სტილური და თემატური ნაირგვარობა აწესრიგებს.
მაგრამ შემოქმედებითი გავლენაც ხომ არსებობს? არსებობს მრავალსაუკუნოვანი ლიტერატურული ოჯახის ტრადიცია, სასარგებლო გამოცდილება, დაკვირვების შესაძლებლობა. ამ დაკვირვებამ შეიძლება მწერლის (დამკვირვებლის) მსოფლმხედველობის, თემატიკის, ინდივიდუალური სტილის შეცვლაც კი გამოიწვიოს, უკეთესობისკენ შეცვლა, შეიძლება ერთი მწერლის უმნიშვნელო ნაწარმოებში აღძრული მცირე ამპლიტუდის ოდნავშესამჩნევი რხევები, მეორე მწერლის შემოქმედებაში ქარიშხლად გადაიზარდოს.
ამ ფენომენს ფსიქოლოგიაში დაკვირვებით დასწავლას უწოდებენ (ფსიქოლოგიის ერთ-ერთი ძირითადი ცნება – იდენტიფიკაცია). მკითხველისთვის კი ეს უბრალო (ბრალის არ მქონე) ტერმინი, ხშირად მხოლოდ საეჭვო ღირებულების ლიტერატურას ახასიათებს.
ვაჟასდროინდელი ლიტერატურული გარემო, ანუ ქართული მწერლობის “პრემიერლიგა”, სადაც ვაჟა-ფშაველას ლიტერატურული მამაა საძებნი, ამგვარ შემოქმედებით (ან არაშემოქმედებით) ურთიერთობებსაც იცნობს, თუმცა, აქ უფრო უხვადაა თანასალმობის, შთაგონების, პოეტური შემღერების მაგალითები.
“მღერენ და მეც ბანს შევაწყობ, დამგმობენ ამაზე რასა?“
დავით გურამიშვილის ეს სტრიქონები, თითქოს ანდერძად გადმოეცა მეცხრამეტე საუკუნის ქართულ მწერლობას, საოცარია, რომ ამ მართლაც ბნელი (არატრადიციული გაგებით) საუკუნეთიდან ერთიანი, ხმაშეწყობილი, მწუხარი სიმღერა ამოისმა, ერთი საერთო ტკივილი გახმიანდა, არც წინაპართა გამოცდილება იუცხოვეს და არც „თელილი“ გზით სიარული იუკადრისეს, თამამად გაუღეს კარი ნაცნობ ლიტერატურულ სახეებს, ფორმებს, მეტაფორებსაც კი, როგორც საერთო სარგებლობის „ინვენტარს“; ახალი, დამოუკიდებელი, თვითმყობადი შემოქმედებითი სამყაროს შესაქმნელად.
ამიტომ ისინი არც მალავენ ურთიერთგავლენას, მათი შემოქმედებითი მსგავსების საერთო ნიშნები, ხანდახან ისეა ზედაპირზე მიმობნეული, როგორც ხახვის ფურცლები (ცრემლიანი გზის მეტაფორა) ქართული ზღაპრის გმირები (უფროსი ძმა) რომ ტოვებენ გზადაგზა, რათა შთამომავლობას (უმცროსი ძმა) გზის სიძნელე გაუადვილონ.
ამ გზაზე სიარული, გენეალოგიურ ხეზე მამის ან პაპის ძიება, ბევრ სხვა საინტერესო სანახაობას გვპირდება, სამწუხაროა, რომ ქართულმა ლიტერატურულმა კრიტიკამ დღემდე ვერ მოიცალა და ვერც მკითხველს მოაცლევინა ამ სანახაობის დასათვალიერებლად.
გავლენის იდუმალ ბუნებაში გასარკვევად, როსტომ ჩხეიძე ევროპულ ლიტერატურაში დამკვიდრებულ, ლესინგის ერთ ცნობილ მეტაფორას იხსენებს: ამაოდ არავის უსეირნია პალმების ჩრდილშიო და იქვე განმარტავს ამ მეტაფორის შინაარსს:
„ჩრდილიდან გამოსული ისეთი აღარა ხარ, როგორიც მანამდე იყავიო“
მართლაც, ჩრდილში დიდხანს ყოფნა შემოქმედებით მოთენთილობას იწვევს, ესაა გავლენის, მიმბაძველობის პირველი ნიშანი, მისი ძლიერი ზემოქმედების ძალა კი ყველგან იგრძნობა, თვით ამ უპრეტენზიო გამოხმაურებაშიც, სადაც ავტორმა, ამ საყოველთაოდ ცნობილი ფრაზის გავლენასაც ვერ დააღწია თავი:
რა თქმა უნდა, ამაოდ არც მთაწმინდაზე უსეირნიათ...

(გაგრძელება ქვემოთ)

გია არგანაშვილი

ამაოდ არც მთაწმინდაზე უსეირნიათ
(როსტომ ჩხეიძის ერთი კითხვის პასუხად)
ვარაუდი

მაშ საიდან იწყება მწერლის ინდივიდუალური შემოქმედებითი გზა? რა არის მისი მთავარი მამოძრავებელი მუხტი, ქცევის განმსაზღვრელი ელემენტი, პიროვნულობის ის მთავარი ნიშან-თვისება, რაც მიმართულებას აძლევს მის ლიტერატურულ აქტივობას...?
სად მთავრდება გავლენის ბუნდოვანი უსიერი ტევრი და სად იწყება გენეტიკის, ჯიშის კეთილშობილური თვისებების გამოვლენა?
მართლაც, ვის მხრებზე დგას “ნიჭიერი მწერალი”, საიდანაც მისი სახელი დიდების მიუღწეველ კაბადონს სწვდება.
ვინ იყო ვაჟა-ფშაველას ლიტერატურული მამა?
თითქმის ერთი საუკუნე გავიდა ვაჟა-ფშაველას გარდაცვალებიდან და ამ ერთი ლიტერატურული საუკუნის მანძილზე, მკითხველს რამდენჯერმე მოუწია მისი, როგორც მწერლის, ხელახალი აღმოჩენა, ვერცერთმა ლიტერატურულმა თაობამ ვერ აუარა გვერდი მშვიდად მის შემოქმედებას, ვერცერთმა ლიტერატურულმა მიმდინარეობამ ვერ გაუძლო ცდუნებას, საკუთარი იდეოლოგიური აზროვნების ჩარჩოში მოექცია მისი მსოფლმხედველობა, მაგრამ გაიარა დრომ, მოფონდა დაჭიმულობა და ჩვენ ვხედავთ, რომ ის ისევ თავისუფალია, ისევ საკუთარი ღერძის გარშემო, საკუთარ ლიტერატურულ ორბიტაზე მოძრაობს.
ის, რომ, ვაჟა-ფშაველას შემოქმედება ოცდამეეერთე საუკუნის მკითხველისთვისაც შეუნელებელი ინტერესის საგანია; ის, რომ მის პოეზიაში თანამედროვეობისათვის საჭირბოროტო კითხვებზეც ვეძებთ (ვპოულობთ) პასუხებს, ეს იმას ნიშნავს, რომ ის ჩვენი თანამედროვეა. მისი მსოფლმხედველობა, მოქალაქეობრივი იდეალები და ესთეტიკური ღირებულებანი უშუალოდ ეხმიანება ჩვენს ეპოქას(აც).
თუმცა, არც ის იწვევს ეჭვს, რომ მისი მდიდარი და მრავალფეროვანი შემოქმედება მომავალ თაობებსაც გაწვდება, ვაჟა-ფშაველას ლიტერატურული წინაპრისადმი ინტერესი კი ალბათ ისეთივე კვლევა-ძიების საგანი გახდება, როგორც დღეს არის, როგორც მაშინ იყო, როცა ილია ჭავჭავაძემ მგოსანს კალამი შეუქო.
პირველად, სწორედ ილია ჭავჭავაძე დაინტერესდა მისი მამის ვინაობით და ძმები რაზიკაშვილები რაფიელ ერისთავის ლიტერატურულ მემკვიდრეებად გამოაცხადა.
ბაჩანამ მართლაც შესანიშნავი სტრიქონები უძღვნა “სამშობლო ხევსურისას” ავტორს და მადლიერებით “საკუთარ მამად” აღიარა.
“შენი ჭირიმე, მოხუცო,
ია გესროლე, მამაო!”
ვაჟას არც ჰო უთქვამს და არც არა, არ ვიცით ქებად მიიღო ილიასეული შეფასება თუ უფრო მეტს ელოდა. . . ვაჟა ხომ ჯერაც შემოქმედებითი სიმწიფის ასაკში იყო (1895წ). ჯერ “გველისმჭამელიც” არ დაეწერა, არც “კლდე და მდინარე”, “დამსეტყვე ცაო”, “იას უთხარით ტურფას”, “ფშაველი ჯარისკაცის წერილი”, ფილოსოფიური მოთხრობები და ბევრი სხვაც, უკეთესი ნიმუშები თავის შემოქმედებისა.
თუ ხალხური შემოქმედებისა და ლიტერატურული ნაწარმოების ურთიერთმიმართების საკითხში ვაჟა-ფშაველას ადრეულ დამოკიდებულებას დავეყრდნობით, (...აზრი და შეხედულება ხალხისა რომელსამე საგანზედ გაცილებით საყურადღებოა და უტყუარი, ვიდრე ცალკე პირისა, თუნდაც გენიოსი იყოს...” მაშინ მართლაც შეიძლება მწერლის შემოქმედების ქვაკუთხედად ხალხური შემოქმედება მივიჩნიოთ, მის ლიტერატურულ მამად კი რაფიელ ერისთავი გამოვაცხადოთ, მაგრამ თუ მის უფრო გვიანდელ მოსაზრებასაც გავითვალისწინებთ, (“... პოემები, რომელთა არაკიც ბევრით არ განსხვავდება ხალხური თქმულებისაგან და არ არის ხეირიანად გარდაქმნილ- გალაღებულნი... სუსტობენ...”) გავიხსენებთ მის პოემებს, ლექსებს, მოთხრობებს, სადაც ვაჟა-ფშაველა ისე იქცევა ხალხური შემოქმედების მიმართ, როგორც მისი გმირები იქცევიან ტრადიციის მიმართ, (ეს აზრი ზურაბ კიკნაძეს ეკუთვნის) ვაჟას (და არა ლუკა რაზიკაშვილის) “ნამდვილი” ლიტერატურული მამა სხვა გარემოშია საძებნი.
მოგვიანებით, ლიტერატურულმა კრიტიკამ ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებაში რეალისტური ტენდენციები აღმოაჩინა და მწერალი ილია ჭავჭავაძის და აკაკი წერეთელის იდეური ხაზის გამგრძელებლად მიიჩნია. ვაჟა მართლაც უდიდესი პატივისცემით იყო განწყობილი სამოციანელთა თავკაცების მიმართ, დაუფარავად აღიარებდა, განსაკუთრებით ილია ჭავჭავაძის ლიტერატურულ გავლენას.
“...უნდა გატეხილი მოგახსენოთ, რომ თუმცა არავითარი მსგავსება არ არსებობს და იქნებ ვერავის შეენიშნოს, “მოხუცის ნათქვამსა” და ილია ჭავჭავაძის “დიმიტრი თავდადებულს” შორის, მაგრამ ამ პოემის წერის დროს “დიმიტრი თავდადებულს” ჰქონდა ჩემზე გავლენა, ვიდრე სხვა რომელიმე მშობელ ლიტერატურის ნაწარმოებს, უფრო კი მის ფორმას...”
საინტერესოა, რომ ვაჟა-ფშაველამ ერთ-ერთ ლექსში ილია ჭავჭავაძე მამადაც კი გამოაცხადა:
“...დიდ მოამაგეს მამასა,
ჩვენს საწყლობაზე მტირალსა...”

(გაგრძელება ქვემოთ)

გია არგანაშვილი

ამაოდ არც მთაწმინდაზე უსეირნიათ
(როსტომ ჩხეიძის ერთი კითხვის პასუხად)
ვარაუდი

რა თქმა უნდა, ამ ლექსში, (“ილიას საღამო”) ვაჟა-ფშაველა ილია ჭავჭავაძეს არა თავის ლიტერატურულ მამად, არამედ ერისთვის მზრუნველ, თავდადებულ მოღვაწედ აცნობს მკითხველს.
ალბათ ისიც უნდა ითქვას, რომ ზოგიერთმა კრიტიკოსმა (ი. გომართელი, კ. აბაშიძე) საერთოდ ეჭვქვეშ დააყენა ვაჟას რეალიზმი, სიმბოლისტებმა კი (ტ. ტაბიძე) „გველისმჭამელის“ ავტორი ლამის საკუთარი შემოქმედების ლიტერატურულ წინაპრად გამოაცხადეს.
სრულიად შეუძლებელია ყველა იმ შეფასების მოხმობა, რაც ქართულ ლიტერტურულ კრიტიკაში გამოთქმულა ვაჟა-ფშაველას შემოქმედების მიმართ, ასევე შეუძლებელია იმ მწერალთა სახელების ჩამოთვლა, რომელთა შემოქმედების ლიტერატურული სხივი ვაჟა-ფშაველას პოეტურმა სამყარომ აირეკლა, მაგრამ ალექსანდრე ყაზბეგი მაინც უნდა ვახსენოთ.
ერთი შეხედვით, ამ ორი ნიჭიერი მწერლის შემოქმედებითი სიახლოვე, იდეური, თემატური და სტილური ნათესაობა უფრო გაბედული დასკვნის საფუძველს იძლევა. მეორე მხრივ, მათი განსხვავებული მსოფლმხედველობა მეტ სიფრთხილეს გვირჩევს, ალბათ ამიტომ, კრიტიკა უფრო ზომიერია თავის მოსაზრებებში, გერონტი ქიქოძემ მათი შემოქმედება მხოლოდღა გრძნობისადმი და რომანტიკისადმი ტენდენციური მისწრაფებებით დაანათესავა, როსტომ ჩხეიძემ კი უფრო მტკიცე კავშირი მოძებნა; შინაგანი სამყარო, საერთო სტილისტური ხერხი, დიალექტის იერდაკრული, სინამდვილეში კი ზოგადქართული, ერთიანი ენობრივი სამყაროსკენ ლტოლვა.
თუმცა, მკვლევარმა წინასწარ გაგვაფრთხილა, ვაჟა-ფშაველას ლიტერატურულ მამად ალექსანდრე ყაზბეგი არ გვეგულისხმა, რადგან მათი პუბლიკაციების ქრონოლოგიური შედარება და განსხვავებული სტილური მანერით დაწერილი ვაჟას მოთხრობები სრულიად გამორიცხავს ამგვარ ვარაუდს.
გურამ ასათიანმა კი, რომელიც გულმოდგინედ იკვლევდა ვაჟა-ფშაველას და ნიკოლოზ ბარათაშვილის შემოქმედებას, მეცხრამეტე საუკუნის ქართულ ლირიკაში ორი მწვერვალი, ორი პოლუსური წერტილი გამოარჩია და „ჩინარის“ ავტორი, „გველისმჭამელის“ ავტორის წინამორბედად გამოაცხადა.
თუმცა, მკვლევარს არ დაუზუსტებია, რომ წინამორბედში უთუოდ ლიტერატურულ მამას გულისხმობდა, მაგრამ მეცნიერული კატეგორიულობით გამოთქმული ეს მოსაზრება, სრულიად სამართლიანად აკანონებს პირველაღმომჩენის უფლებას.
და კიდევ ერთი საინტერესო მწერალი, ვაჟა-ფშაველას და სამოციანელთა თაობის მართლაც უშუალო წინამორბედი, არა მხოლოდ შემოქმედებითი, არამედ ეროვნულ, მოქალაქეობრივი მოღვაწეობის სფეროში, დღემდე უსამართლოდ მივიწყებული, დღეს მისივე სახელობის საზოგადოების შემწეობით ესოდენ ნაცნობი და გამოჩენილი ქართველი მკითხველისა და საზოგადოებისთვის.
ვაჟა-ფშაველა და ალექსანდრე ორბელიანი არ ყოფილან თანამედროვენი, მისი შემოქმედებისადმი ინტერესი და მისი პიროვნებისადმი პატივისცემა უთუოდ სამოციანელთა მიერ გადაეცა ახალი თაობის მწერლებს.
იმდენად ცხადი და თვალნათელია მისი ლიტერატურული გავლენა იდეის, თემატიკის, ფორმის, სულიერი ფასეულობის მიმართ აკაკი წერეთლის, ილია ჭავჭავაძის, ალექსანდრე ყაზბეგის, ვაჟა-ფშაველას, შემოქმედებაზე, იმხელა რიდი და მოწიწება იგრძნობა მისი პიროვნების მიმართ ალექსანდრე ჭავჭავაძის, გრიგოლ ორბელიანის , 1832-იანელ მოღვაწეთა მხრიდან, რომ გადაჭარბებული არ იქნება თუ ვიტყვით: ალექსანდრე ორბელიანი იყო წინამორბედი და წინამძღოლი არა მხოლოდ ერთი ლიტერტურული მიმდინარეობისა, (პატრიოტული რომანტიზმი) არამედ მთელი იმ საზოგადოებრივ-მოქალაქეობრივი სულისკვეთებისა, (შეურიგებელი, უკომპრომისო პოზიცია) რომელიც დღემდე სასურველ გარემოს ქმნის ეროვნული ლიტერატურისა და ზოგადი სამოქალაქო ცხოვრების განვითარებისთვის.
ეს შეურიგებელი პოზიცია („ბილწთ არ შევეკვრი ზავითა“) ერთ-ერთი მთავარი მოტივია ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებისა. სხვაც მრავალი ნიშანდობლივი მსგავსება და სულიერი ნათესაობა შეინიშნება ამ ორი მწერლის ტიპოლოგიურ გალერეაში. თუნდაც ერეკლე მეფის (მონარქის) ლიტერატურული სახე, თუნდაც ივანე კოტორაშვილის და ძაღლიკა ხიმიკაურის ლიტერატურულ-ფოლკლორული პორტრეტები, ანდა მებრძოლი ქალის იდეურად გამართლებული ხასიათი! ამ უკანასკნელმა ალექსანდრე ორბელიანის შემოქმედებიდან (შესაძლოა გურანდუხტის სახე სქემატური და ოდნავ მიამიტურიც კი იყოს) ჯერ ალექსანდრე ყაზბეგის ნაწარმოებში (ჯაჯალა- „ელგუჯა“) გადაინაცვლა, ხოლო შემდგომ ვაჟა-ფშაველას „ბახტრიონში“ ლელას სახედ განხორციელდა.

(გაგრძელება ქვემოთ)

გია არგანაშვილი

ამაოდ არც მთაწმინდაზე უსეირნიათ
(როსტომ ჩხეიძის ერთი კითხვის პასუხად)
ვარაუდი

მაგრამ, რადგან შემოქმედება მხატვრული აზროვნების ცოცხალი პროცესია, თემატურ-კომპოზიციური, დრამატურგიული, ტიპოლოგიური და გნებავთ მსფლმხედველობრივი სიახლოვეც კი მაინც უმნიშვნელო მსგავსებად შეიძლება ჩავთვალოთ მემკვიდრეობითობის, გენეალოგიური ხაზის დასადგენად. ამ ნიშან-თვისებათა მიხედვით ამა თუ იმ მწერლის შემოქმედებითი იერ-სახე განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე, შეიძლება სხვადასხვა მიმართულების მწერალთა ზოგად პორტრეტს დაუახლოვდეს, დაემსგავსოს კიდეც, ამის გამო, შეიძლება მწერალს რამდენიმე „მამა“ და უამრავი „შვილი“ ჰყავდეს, მაგრამ რომელი მათგანი მიიღებს პირმშოობის კურთხევას, რომელ „შვილში“ აღსრულდება „მამის“ ნება, რათა შვილშიც ისევე იცნობოდეს მამა, როგორც მამის სახეში იცნობა მემკვიდრის ალი-კვალი.
თუმცა, ჩვენს ლიტერატურულ ცხოვრებაში „თავსმოხვეული მამობის“ და „იძულებითი შვილობის“ (ოსპის შეჭამანდის ფასად) მაგალითებიც მრავლად არსებობს, მაგრამ რადგან ამგვარი თვითინიციატივის კანონიზაციას მაინც მომავალი თაობა და მკითხველი ადგენს, ვაჟა-ფშაველას მიერ დავით გურამიშვილის ლიტერატურულ პაპად აღიარება, ხოლო დავით გურამიშვილისგან საკუთარი თავის რუსთაველის მემკვიდრედ გამოცხადება არავითარ ეჭვს არ უნდა იწვევდეს.
რუსთაველიდან ვაჟა-ფშაველამდე კი ძლიერად დაჭიმული მემკვიდრეობითობის თოკია გაბმული, ამ შემოქმედებითი წრფის რომელიღაც მონაკვეთზე შუალედურ საყრდენად დავით გურამიშვილის გარდა ვაჟა-ფშაველას ლიტერატურული მამაც მოაზრება.
მართლაც, ძალზე მაღლა, მრავალი ნიჭიერი მწერლის თავსზემოთ მოინიშნა პოეტური აზროვნების ვერტიკალი, ამ სიმაღლეზე აწეულ თამასას ჩვენში მხოლოდ ორიოდე მსურველი თუ შეჰბედავს გადასახტომად, მათ შორის პირველი უთუოდ ნიკოლოზ ბარათაშვილი იქნება.
ვთქვათ და სავარაუდოდ, სწორედ ნიკოლოზ ბარათაშვილი გამოვაცხადეთ ვაჟა-ფშაველას ლიტერატურულ მამად, მაშინ ჯერ იმის მტკიცება მოგვიწევს, რომ ლიტერატურული მემკვიდრეობის ხაზი (რუსთაველი. გურამიშვილი, ბარათაშვილი და ვაჟა-ფშაველა) ნამდვილად არსებობს და ბარათაშვილის შემოქმედების სათავეც ქართული კლასიკური ლიტერატურის გარემოშია საძებნი. ეს არცთუ იოლი საქმეა, რადგან ჯერ კიდევ მეცხრამეტე საუკუნეში ილია ჭავჭავაძის მიერ ეჭვად გამოთქმული მოსაზრება: „...იგი ობოლი მარგალიტია, (ბარათაშვილი) ობოლია იმიტომ, რომ მარტოდმარტოა ჩვენს მწერლობაში , არც წინამორბედი ჰყავს და არც მემკვიდრე“, დღემდე მრავალმა ცნობილმა მწერალმა და მკვლევარმა გაიზიარა და დააზუსტა, სულ ახლახანს კი კახა კაციტაძემ მეცნიერული კვლევის საფუძველზე დაასაბუთა, პოეტის აზროვნების მესაძირკვლედ სოლომონ დოდაშვილი აღიარა, ხოლო თავად სოლომონ დოდაშვილის ფილოსოფიური შეხედულებანი გერმანული რომანტიკული მსოფლმხედველობის უდიდეს წარმომადგენელს ფრიდრიხ შელინგს დაუკავშირა.
სოლომონ დოდაშვილის გავლენა ბარათაშვილის შემოქმედებაზე დღემდეც უეჭველი იყო, მკვლევარმა (კახა კაციტაძემ) უფრო ღრმად მოიძია მათი სულიერი ნათესაობის შინაგანი კავშირები და მსგავს მსოფლმხედველურ საფუძვლებს, სამყაროს საერთო ფილოსოფიურ მოდელს მიაგნო.
ასე დაუკავშირდა (უკვე მერამდენედ), ვფიქრობ საბოლოოდაც) ნიკოლოზ ბარათაშვილის შემოქმედება გერმანულ, ევროპულ რომანტიზმს, როგორც როსტომ ჩხეიძემ თავის წიგნში („გმირის იდეალი“) აღნიშნა: „ამიტომ წარმოგვიდგება (ბარათაშვილი) ასე გამოკვეთილად და საერთაშორისო სალიტერატურო პროცესების მონაწილედ“.
პოეტის შემოქმედების ამგვარი შეფასება, სულაც არ ნიშნავს ქართული ლიტერატურული გარემოდან მის ჩამოშორებას, პირიქით, თამამად შეგვიძლია განვაცხადოთ, რომ საკაცობრიო კულტურის ის ნაწილი, რომელიც ამა თუ იმ ეროვნული ან ეთნიკური ჯგუფის სულიერ ფასეულობათა ჩამონათვალში საკუთარ ადგილს ვერ დაიმკვიდრებს ან ჩვეულებრივი სუროგატია ან სიცარიელის ილუზიური ხიბლი.
ამიტომ, სრულიად ვეთანხმები როსტომ ჩხეიძის მიერ იმავე ნარკვევში გამოთქმულ მოსაზრებას, სადაც ავტორი საეჭვო ღირებულებათა გადაფასებას და ლიტერატურული ნაწარმოებების ხელახლა წაკითხვას მოითხოვს,
ღირებულებათა შეფასების მზამზარეული სისტემების მოშლა და კონიუნქტურული ძალადობისგან თავის დაღწევა მართლაც საშური საქმეა, მაგრამ მეეჭვება, რომ ჩვენი დრო, ჩვენი ცნობიერება მთლიანად თავისუფალი იყოს ძველი (ან კარგად დავიწყებული ძველი) იდეოლოგიის ზემოქმედებისგან, (ცალკეულ ინდივიდთა წარმატებული „ცდა“ არ ცვლის საერთო სურათს) იმ აშკარა თუ ფარული ტენდენციებისგან, რომელიც „უდაბნოს თაობას“ კვლავაც წარმართულ ფასეულობას სთავაზობს.

(გაგრძელება ქვემოთ)

გია არგანაშვილი

ამაოდ არც მთაწმინდაზე უსეირნიათ
(როსტომ ჩხეიძის ერთი კითხვის პასუხად)
ვარაუდი

ამიტომ გვმართებს სიფრთხილე და კიდევ იმიტომ, რომ ღირებულებათა გადაფასების პროცესი თავის თავში რევოლუციურ ხასიათსაც ატარებს, ცვლილებათა შედეგის განჭვრეტა კი მაშინ ხდება შეუძლებელი, როდესაც მასში მონაწილეობის სურვილს საზოგადოების ყველა ფენა ერთდროულად აცხადებს, (ნახტომისებრი ცვალებადობა) სწორედ ამ დროს იწყება მასობრივი ნგრევა. უმრავლესობა თვალდახუჭული ანგრევს, მხოლოდ ერთეულებს შეუძლიათ ამ ნგრევაში შენების სწავლაც, მხოლოდ მათ შეუძლიათ იმ საყრდენების გადარჩენა, რომელიც პირველყოფილ ქაოსს აგვარიდებს.
ასეთი საყრდენები კი მხოლოდ ზოგადსაკაცობრიო კულტურას გააჩნია, ცალკეულად არა მხოლოდ აღმოსავლურს ან დასავლურს, არა გერმანულს ან რუსულს, არამედ ზედროულობის ნიშნით აღბეჭდილ ისეთ ფასეულობას, რომელიც კაცობრიობას აღთქმული ქვეყნისკენ უჩვენებს გზას.
ამიტომ, ვიდრე აღმისავლური ან სხვა რომელიმე კულტურის მკვლევარნი ნიკოლოზ ბარათაშვილის შემოქმედებაზე თავიანთ მოსაზრებებს გაგვიზიარებდენ, უნდა დავეთანხმოთ იმ ვარაუდს, რომ „მერანის“ ავტორის მსოფლმხედველობა ყველაზე მეტ სიახლოვეს გერმანულ რომანტიზმთან ამჟღავნებს. (შესაძლოა შემდგომმა კვლევამ იენური ფილოსოფიური სკოლის მიღმაც საგულისხმო კავშირები მოძებნოს, შესაძლოა „მერანის“ მსოფლმხედველობრივი სქემა-მოდელის ძიებამ, შუა საუკუნეების მასწავლებლად აღიარებულ ბოეთიუსის გვარიც ამოატივტივოს) მაგრამ უნდა დავეთანხმოთ ქართულ ლიტერატურულ კრიტიკასაც, რომელმაც ასევე მეცნიერული კვლევის საფუძველზე, ნიკოლოზ ბარათაშვილის შემოქმედება („მერანი“) რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანს“ (აღმოსავლური და დასავლური კულტურის სინთეზი) დააკავშირა. როსტომ ჩხეიძე ამ გმირების მსგავსებას დამაჯერებელს უწოდებს და ეს მართლაც ასეა. ბარათაშვილის „მერანის“ ლირიკულ გმირსა და „ვეფხისტყაოსანის“ გმირს (ავთანდილი) შორის ბევრი საერთო ნიშან-თვისება შეიძლება მოიძებნოს, თუმცა არა მხოლოდ ავთანდილთან, არამედ უფრო მეტად პოემის მთავარ გმირ-ტარიელთან, რადგან ველად გაჭრილი მოყმის „ზახილს“ მარტო ასეთივე თავგანწირული მხედარი („მერანი“) თუ მოისმენს და გაიგონებს.
რა თქმა უნდა, ამგვარი თამამი ვარაუდი, უფრო მეტ დამაჯერებელ დასაბუთებას მოითხოვს, მაგრამ ვინაიდან წერილის შეზღუდული მოცულობა უფრო დაწვრილებითი ანალიზის საშუალებას არ გვაძლევს, ამჯერად მხოლოდ რამდენიმე თეზისური მონახაზით დავკმაყოფილდებით,
ნიკოლოზ ბარათაშვილის შემოქმედება პოეტის ინდივიდუალურ ბიოგრაფიაზე აღმოცენებული ერთი ადამიანის (ლირიკული გმირის) მთელი ცხოვრებაა, დაბადებიდან („ჩჩვილი“) –სიკვდილამდე („მერანი“). იმავდროულად ეს ადამიანი-სამყარო კაცობრიობის განვლილ ცხოვრებასაც იტევს, მისი სიხარული სასუფეველის ენით მოტიკტიკე, უზრუნველი ყრმის სიხარულია, მისი დაცემა პირველცოდვით დამძიმებული ადამის დაცემაა, მარადიული ჭეშმარიტების ძიება – ბედისადმი დაუმორჩილებლობა, თავგანწირული სრბოლა – ტარიელის ძიება, დაუმორჩილებლობა და ველად გაჭრაა, რადგან ესეც (ლირიკული გმირი) ისეთივე გულისთქმის კაცია, ისევე ემორჩილება წადილის ნებას, როგორც ვეფხისტყაოსანი გმირი, მასაც ტარიელივით უმტყუნა ბედმა და ქვეყანამ და ამიტომ ორივემ მოიძულა ეს ქვეყანა.
ტარიელს ავთანდილი გამოუჩნდა მხსნელად. მან გადაარჩინა სიკვდილთან მიახლოებულ სასოწარკვეთილ მდგომარეობას, ბარათაშვილის ლირიკული გმირიც (ავტორი) სწორად აფასებს საკუთარ სულიერ მდგომარეობას, გრძნობს რა უხილავ კავშირს თავის უშუალო წინამორბედთან, დაეძებს მეგობარს, (ავთანდილს) რომელიც წონასწორობისთვის აუცილებელ პირობას შეუქმნის: „...კაცი მინდა, რომ ამ პატარა კლდე-ღრეს გამიყვანოს და დავდგე გაშლილს ადგილას, ოჰ, რა თავისუფლად ამოვისუნთქავ მაშინ, რა ხემწიფურად გადავხედავ ჩემს ასპარეზს“.
ის აუცილებელი განსხვავება, რომელიც კიდევ უფრო აახლოვებს რუსთაველისა და ბარათაშვილის შემოქმედებას, დროის შესაბამისად ლიტერატურულ ფორმათა სხვადასხვაობით არის გამოწვეული. თუ ტარიელის ცხოვრებისა და ძიების გზა ზღვიდან-ზღვამდეა გაშლილი, თუ მისი მერანი ამ უკიდეგანო სივრცის დაუფლებითაა დაღლილი, ბარათაშვილის ლირიკული გმირის ასპარეზი მხოლოდ გულსა და გონებას შუა არარსებულ მანძილს სწვდება, სწორედ „არსაით“ სბოლა იწვევს იმ უნუგეშო განწყობილებას, ბედისწერის არარსებული საზღვრის გადალახვის სურვილით შეპყრობილ მხედარს რომ ეუფლება.
სწორედ რუსთაველის მრავალფეროვანი სამყაროა ასე გაუდაბურებული და გავერანებული („შემოღამება მთაწმინდაზე“) ბარათაშვილის შემოქმედებაში. ის მოწყალე, მორჭმული და განგებიანი მეფე აღიძვრის იმავე მიწისთვის, რომელიც დღეს თუ ხვალ თვითონვე გახდება, ამიტომაც ასე გამოკაცრიელებულა მისი მამული და ალბათ, მხოლოდ წინაპრისადმი ბაძვის სურვილი აძლევს მიუსაფარ მწირს („ვპოვე ტაძარი“) იმის ძალას, რომ მაცხოვარივით შერისხოს („სულო ბოროტო“) გონების მომხიბვლელი ბოროტი სული.
რამდენჯერაც არ უნდა წავიკითხოთ „ვეფხისტყაოსანი“), დავხურავთ წიგნს და ტარიელი არა ნებიერად დასვენებული, სვებედნიერი მეფე წარმოგვიდგება თვალწინ, არამედ დაღლილი, წყლის პირას მტირალი უცხო მოყმე, რომლის პორტრეტის შექმნაც რუსთაველმა იქ დაასრულა, სადაც მეტისმეტად ცოცხალი სურათის შესაქმნელად პოეტს თითქოს ძალა აღარ ეყო და დასახმარებლად მხატვარს უხმო“ „აქა, მხატვარო, დახატეო...“

(გაგრძელება ქვემოთ)

გია არგანაშვილი

ამაოდ არც მთაწმინდაზე უსეირნიათ
(როსტომ ჩხეიძის ერთი კითხვის პასუხად)
ვარაუდი

აქ მთავრდება „ვეფხისტყაოსნის“ რეალიზმი, დანარჩენი ეპოქის მოთხოვნაა, ღმერთმა მოიღო წყალობა და გაირღვა ის მოჯადოებული წრე, გამოჩნდა გზა-კვალი, მოქმედების ასპარეზი, რუსთაველმაც აქ დასვა მთავარი წერტილი, გააცხადა პოემის მთავარი დედააზრი: „ბოროტსა სძლია კეთილმაო“, თვითონ კი შორს გადგა და ერთგვარი შიშით გაადევნა თვალი ქაჯეთის ციხის აღებას და სხვა ეპიზოდებს, შიშით, რადგან ბედნიერებისგან მოუძლურებულ გმირთა სახეების ხილვა ყველაზე მეტად აკრთობდა პოეტს.
არც ქართველმა კაცმა, (მკითხველმა) რომლის ცხოვრებისა და ბრძოლის იდეალი მუდამ ტარიელი იყო, არ ისურვა ბედნიერებისგან დაუძლურებულ ცხოვრებისეულ გმირთა ხილვა. (ბარათაშვილის გმირიც ხომ მოქმედების ზენიტში წყვეტს არსებობას) არც ალექსანდრე ბატონიშვილისა, რომლის იგივეობა „მერანის“ ლირიკულ გმირთან (პ. ინგოროყვა) იმდენად უეჭველია, რამდენადაც ქართული ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის (ბრძოლის) სულისკვეთება, მოქმედების მზაობას რომ ემყარება, (და არა უცილოდ გამარჯვების რწმენას) რომლის ერთადერთი მკრთალი ნათელი, მუდამ ჩაუქრობლად რომ ბჟუტავს, სიტყვების მხოლოდ ასეთი სინტაქსური წყობით გამოითქმის: „და ჩემს შემდგომად მოძმესა ჩემსა, სიძნელე გზისა გაუადვილოს“.
აქ თავისთავად ჩნდება ნებით მსხვერპლად შეწირვის იდეა-თემა, რომელზეც მშვენიერი კომპოზიცია ააგო როსტომ ჩხეიძემ თავის ახალ წიგნში „ქალდეას მონატრება“.
თუ ადამიანის მთავარი მიზანი ღვთისმიმბაძველობა და ჭეშმარიტების დაუღალავი ძიებაა, (მგონი ამაზე არ ვდაობთ) მაშინ შემოქმედის (მწერლის) მსოფლმხედველობა, პოეტური აზროვნება, ნიჭი და ოსტატობა ამ გზაზე მიმავალი იდეალური გმირის სახის შექმნას ისწრაფვის, სწორედ ასეთი გმირის სახესხვაობა (დროისა და მოთხოვნილების შესაბამისად) იძენს მემკვიდრეობითობის მთავარ, განმსაზღვრელ ნიშან-თვისებას, აქ იკითხება ჩვენი კლასიკური მწერლობის დანიშნულება და საღვთო ვალი, როგორც საგვარეულო ცოდნის თაობიდან თაობაში გადაცემის უწყვეტი ტრადიცია.
აქ ძალზე მოკლედ დავით გურამიშვილის შემოქმედებასაც შევეხებით და ვიტყვით, ჩვენ რომ ნამდვილად არ ვიცოდეთ პოეტის ბიოგრაფია, შესაძლოა ლეკების მიერ პოეტის დატყვევების ეპიზოდი: „აქით გამტყორცნა საწუთრომ...“ მხატვრულ-ალეგორიულ ხერხადაც კი ჩაგვეთვალა, ხოლო ტყვეობიდან თავის დასაღწევად განვლილი ტანჯვით აღსავსე გზა, უცხო მოყმის („ვეფხისტყაოსანი“) და მხედრის („მერანი“) ანალოგიით მეტაფორულ-გამომსახველობით ფორმად მიგვეღო... „დავითიანის“ მთავარი გმირი-ავტორის სახე კი... თუმცა ეს თემა იმდენად ღრმა და საფუძვლიან ანალიზს მოითხოვს, რომ ჩვენი წერილისთვის აუცილებელი დასკვნები ჯობს მერაბ ღაღანიძის ძალზე საინტერესო მეცნიერულ კვლევას დავაყრდნოთ: („პიროვნული და ტრადიციული დავით გურამიშვილის მისტიკურ და ლიტერატურულ გამოცდილებაში“) „წიგნის დასაწყისში კიტრის დამკარგავი პოეტი „დავითიანის“ დასასრულისთვის ხდება თავის ცხოვრების დრამის არა მარტო გმირი, არამედ ავტორიც: იმედგაცრუებული, სასოწარკვეთილი, უმაღლესი განმკითხველის უნებური გამკითხველი და გამკიცხველი, განგების წინააღმდეგ წამიერად აჯანყებული პოეტი...“
თითქოს „ვეფხისტყაოსნის“ გმირს ახასიათებდეს, (მერე რა, თუ დავით გურამიშვილის გმირი სრულიად დეჰეროიზებულია) თითქოს ბარათაშვილის ლირიკული გმირის სახისმეტყველებაზე ვისმენდეთ ლექციას.
თუმცა, ჩვენი წერილის მიზანი ხომ ვაჟა-ფშაველას ლიტერატურული მამის ძიებაა, მკითხველს ალბათ არც ის დავიწყნია, რომ ჩვენი ვარაუდი ნიკოლოზ ბარათაშვილზე შეჩერდა.
რადგან ჩვენი მსჯელობა ლიტერატურული გმირის გარშემო ავაგეთ და შემოქმედებითი მემკვიდრეობის ნიშნები რწმენის, გონიერების, სიყვარულის საზღვრებში მოვნიშნეთ, ვაჟა-ფშაველას ლიტერატურული გმირიც უნდა გავიცნოთ.
წინააღმდეგობრივია ვაჟა-ფშაველას შემოქმედება, მას აშკარად ატყვია განვითარების (აღმასვლის) კვალი. მან, როგორც პოეტმა, ხელახლა გაიარა კაცობრიობის გზა უძველესი ტოტემური სარწმუნოებიდან უმაღლეს ქრისტიანულ იდეალებამდე, შეიცვალა მისი აზროვნების ხარისხიც, ხალხური ცნობიერებიდან ის შემეცნების უმაღლეს, ინდივიდუალური ჭვრეტის საფეხურამდე ამაღლდა. სწორედ ამ დროს დაიწყო მისი განზოგადებული გმირის მონუმენტური სახის შექმნა.


(გაგრძელება ქვემოთ)

გია არგანაშვილი

ამაოდ არც მთაწმინდაზე უსეირნიათ
(როსტომ ჩხეიძის ერთი კითხვის პასუხად)
ვარაუდი

თუმცა ამ გმირს, ჯერ თავისი დროის წვრილბურჟუაზიული გავლენისგან უნდა დაეღწია თავი („გამრავლდა ჩვენს ქვეყანაში მიკიტანი და ჭონია“), კაბინეტისა და კანცელარიული იდეალებისაგან უნდა გამოეტაცა თავისი რაინდული სული, „სისხლის დაღვრასთან სწორედ გვაჩნს, ქაღალდს ნათითხნი მელანი“) ბუნებასთან დაახლოების, თანაცხოვრების („ჩემნი წაწალნი იანი“) გზით უნდა დაეძლია ის შინაგანი წინააღმდეგობა, რომელიც ნიკოლოზ ბარათაშვილის შემოქმედებიდან მემკვიდრეობით გადმოყვა.
ვაჟა-ფშაველა დიდხანს ემზადებოდა, რათა თავის მხატვრულ პერსონაჟთა გალერიიდან საკუთარი ზნეობრივი მრწამსის გამომხატველი ერთი გმირის სახე გამოერჩია, თითქოს გაუჭიანურდა ეს პროცესი, ხალხური ფოლკლორიდან ამოზრდილი მითოლოგიური გმირები „სუსტობდნენ“, (შესაძლოა ვაჟა-ფშაველას შემოქმედება მომავალში მითოლოგიურ სკოლას და მისი იდეოლოგიური ფუძემდებლის, ფ. შელინგის ნააზრევსაც კი დაუკავშირდეს) ხელის ოდნავ შეხებაზეც კი კვნესოდნენ, არ ეთმობოდათ ერთხელ და სამუდამოდ ჩამოყალიბებული სახის შეცვლა, პოეტს კი სურდა ეს მითოსური მოდელები საგანთა და მოვლენათა ტიპობრივი განჭვრეტისთვის გამოეყენებინა (მითოლოგიისა და ლიტერატურის სინთეზი ვასილ ბარნოვის შემოქმედებაში განხორციელდა, ამ მხრივ მწერალი ვაჟა-ფშაველას წინამორბედად (მამად?) შეგვიძლია მვიჩნიოთ.) არადა, რა გამოდიოდა? თუ ერთის მხრივ, ვაჟა-ფშაველას შვლის ნუკრის ცოდვა-ბრალი მკითხველის გულს აკვნესებდა, მეორე მხრივ, მისი გოგოთურიც (კეთილი სული) მხოლოდ იმაზე სწუხდა, ხმა რომ არ ისმოდა ომისა. გიგლია, ძაღლიკა, მყვირალი, კოტორაშვილი ხომ მთლად შურისძიების ღმერთებად იყვნენ წარმოდგენილნი. თითქოს მართლაც ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებაში დაგუბდა კაცობრიობის მიერ ამდენი ხნის მანძილზე დაღვრილი სისხლი.
ვერც „კაი ყმა“ გაცდა საზოგადო მოთხოვნილებათა ნორმებს, თითქოს არავითარი განსხვავება აღარ იყო მის გმირსა და იმ იდეალს შორის, ფრუშკა და ყრუ გიორგი რომ ჰქმნიდნენ ძალდაუტანებლად, ტრადიციულად, ზედმეტი ხმაურის გარეშე.
ასეთი გმირი კი მხოლოდ არსებული საზოგადოების მიზნების აღსასრულებლად თუ გამოდგებოდა. ცხოვრება და პოეტის ბუნება კი მეტს ითხოვდა, გმირი იყო საჭირო, ნამდვილი გმირი, ისეთი, ქვეყანას ხელს რომ ჩასჭიდებდა და ამ კლდე-ღრიდან რომ გაიყვანდა, არა ზეკაცი, არა მეამბოხე, არამედ მოვალეობის და ზნეობრივი იდეალების ერთგული, მაძიებელი თავგანწირული გმირი.
სწორედ ამ დროს პოეტმა თავისი ყურადღება კლასიკურ ლიტერატურულ მემკვიდრეობას მიაპყრო, რუსთაველს და გურამიშვილს დაემოწაფა, დაიხსნა თავი ხალხური ფოლკლორის გავლენისგან. (ამ მხრივ სრულიად განსხვავებულია „კოპალას“ ქრისტიანულ-მითოლოგიური სახე) გაჩნდა მის ლირიკულ პოეზიაში ჯერ მკრთალი მონახაზი, მერე უფრო თვალსაჩინო კონტურები შემოქმედებითი, მოაზროვნე, არჩევანის თავისუფლების მქონე პიროვნებისა. (ვაჟა-ფშაველას „ჩემს ვედრებაში“ შექმნილი პიროვნული სრულყოფილების სქემა-მოდელი, „ბალახი ვიყო სათიბი...“ ალბათ კაცობრიობის მხოლოდ ხვალინდელი დღის ოცნებად გამოდგება.)
ვაჟა-ფშაველა მიხვდა, რომ მის გმირს, სწორედ არსებული ცხოვრების წესი, ტრადიცია_რომელიც ვერ მოხვდა კულტურის არეალში_ბოჭავდა. ეს წარმართული ცნობიერება ჰქმნიდა საუკეთესო ნიადაგს, მოსალოდნელი სტიქიური უბედურებისთვის, რომლის გუგუნი მიყრუებულ ჩარგალსაც სწვდებოდა. ახალი დღის გმირს უდიდესი მსხვერპლის ფასად უნდა დაერღვია ძალადობის, შეუბრალებლობის ეს ყრუ კედელი. გმირი უკვე ისეთი ცოცხალი იყო, რომ არავითარი მნიშვნელობა აღარ ჰქონდა მის სამოქმედო გარემოს, დროს, პოლიტიკურ-სოციალურ მსოფლმხედველობას, არც “დიალექტის იერდაკრულ” მეტყველების დაწუნებულ ფორმას.
სჩანს, პოეტს მკითხველზე არანაკლებ აინტერესებდა, თუ როგორ შეხვდებოდა საზოგადოება (თემი) ასეთი გმირის გამოჩენას, მასაც მოლოდინის ცნობისწადილი სტანჯავდა. ამიტომ, როდესაც მდევრიდან დაბრუნებულ ალუდას (“ალუდა ქეთელაური”) ხევსურთა წყრომა და უნდობლობა შემოეგება, გმირმა თავისი ტომის კრებულს (სიტუაციის ხელოვნური დაძაბვა) ესპანელი მატადორივით თვალწინ აუფრიალა “ქისტის ცხონების” სრულიად მიუღებელი აზრი. ესეც არ იკმარა, უსჯულოს სულის მოსახსენებლად საკუთარი ხელით დაკლა კურატი და თემის სასტიკი სასჯელი დაიმსახურა.
მწერალმაც ალბათ სრულიად შეგნებულად წაშალა თემისგან გაძევებული ალუდას კვალი, (“თხრილი აღარ სჩანს კვალისა”) რითაც არაორაზროვნად მიანიშნა მკითხველს, რომ სიმართლის დანახვის იშვიათი უნარიც კი არ ათავისუფლებს ადამიანს იმ მოვალეობისგან, (სოფლისთვის ზრუნვა) რომლის აღსრულებასაც უფრო მეტი გულისხმიერება, (ალუდა თითქოს ეჯიბრება (“ჯიბრითა”) თემს) თავმდაბლობა და მოთმინება სჭირდება.
და მაინც, “ალუდა ქეთელაური” ჯერ-ჯერობით (1888წ.) ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებით ქურაში ფოლკლორულ სახეთა ყველაზე უკეთესი ნადნობი იყო. ახალი, ჯერ გაუაზრებელი აღმოჩენის წინაშე მდგარი, დაფიქრებული ხევსური, ზუსტად გამოხატავდა შუა საუკუნეების ფეოდალური ძილ-ბურანიდან გამოღვიძებული ქვეყნის გაოცებულ სახეს. გაკვირვებას ცივილიზებული სამყაროს უცხო ფასეულობათა ხილვა იწვევდა. სულ მალე ამ ქვეყანას ახალი ცხოვრება უნდა დაეწყო, თანდათანობით უნდა გადაეფასებინა თავისი შეხედულებანი ზოგადსაკაცობრიო იდეალების სასარგებლოდ.

(გაგრძელება ქვემოთ)

გია არგანაშვილი

ამაოდ არც მთაწმინდაზე უსეირნიათ
(როსტომ ჩხეიძის ერთი კითხვის პასუხად)
ვარაუდი

“მოკვეთილის” თემა ვაჟა-ფშაველამ “სტუმარ-მასპინძელში” განავრცო. ეს პოემა “ალუდა ქეთელაურის” ერთგვარი გაგრძელებაა. თითქოს პოეტმა იგრძნო, რომ ახალ გმირს (ალუდა) მოქმედების უფრო მეტი პოტენცია გააჩნდა, ბევრად მეტი ვიდრე “ძველი დღის” (ანტიკური სამყარო) გმირს (კორიონალოსი) მოეთხოდებოდა. ამიტომ ამ პოემაში (“სტუმარ-მასპინძელი”) საოცარი ამბავი მაშინ იწყება, როდესაც თემისგან მოძულებულ ჯოყოლას ამავე თემის (სამშობლოს) თავსდამტყდარ უბედურებაზე შეატყობინებენ.
ვინც ერთხელ მაინც მდგარა საზოგადოების პირისპირ და უგვრძნია მისი სტიქიური ყოვლისწამლეკავი ძალა, ვისაც მოთმინებით აუტანია ამ საზოგადოების მიერ გადაწყვეტილი დაუმსახურებული სასჯელი (თემმა ჯოყოლას პიროვნების სრული იგნორირება მოახდინა) მხოლოდ ის მიხვდება და შეაფასებს ჯოყოლას გადაწყვეტილებას “...მარტოკამ უნდა ვიომო”. იმ უმადური სამშობლოს გადასარჩენად, რომელიც მისი ძვლების დამარხვის ღირსიც არ იყო. (სციპიონ აფრიკელი)
“კერის პირს იჯდა ჯოყოლა, მუხლი გადეგდო მუხლზედა”. აი როდენის “მოაზროვნის” ფარდი ლიტერატურული სახე, ჯერ კიდევ გუშინ, შინაგანი წინააღმდეგობით გატანჯული და წუთისოფლის ამაოებაზე “იდაყვდაყრდნობით” დაფიქრებული გმირი (ბარათაშვილი) “ახალი დღის” გამოცდილებას იაზრებს, ამ “მოაზროვნემ” სულ მალე ჯერ გაუგონარი სიმართლე უნდა დაბადოს: “იტირე?! მადლი გიქნიაო...” (მჯერა, რომ ამ სიმართლეს ნიკოლოზ ბარათაშვილიც დაეთანხმებოდა, თანაც მეეჭვება, უმემკვიდრეოდ გადაგებულ პოეტს უარი ეთქვა ასეთი გრძნობადი ბუნების მქონე “შვილის” მამობაზე.
ჯოყოლას (ავტორის) ეს სიტყვები, არა მხოლოდ ტირილის-ცრემლის ღრმა რელიგიურ-მისტიკურ შინაარსს გადმოსცემს, არამედ საკუთარ (ავტორის) მსოფლმხედველობრივ პოზიციასაც აფიქსირებს. იმ ლიტერატურული მიმართულების სასარგებლოდ, რომლის იდეოლოგიური საფუძვლები ლიტერატურულმა კრიტიკამ პლატონის, ლაიბნიცის, შელინგის, ჰეგელის ფილოსოფიურ მოძღვრებას დაუკავშირა.
სხვა ლექსში “მე რო ტირილი მეწადოს” ერთგვარი კატეგორიულობით, თითქოს შიშველი პათოსით ამტკიცებს ავტორი თავის სიმართლეს: “...მაგრამ გავიგებთ ერთხელაც, ვინ ახლო ვდგევართ ღმერთთანაო.”
იმდენად მთლიანია და განუყოფელი ვაჟა-ფშაველას შემოქმედება, რომ გულისა და გონების გაუთავებელ და გაუმართლებელ გლობალური მასშტაბის ჭიდილში, თითქოს არც უნდა ჩარეულიყო ავტორი. ქართული ლიტერატურული აზროვნებაც ხომ იმთავითვე შერიგების მომხრე იყო. (“გული, გრძნობა და გონება ერთმანერთზედა ჰკიდია” – რუსთაველი, “გული-დ გონება ძმანია” – ვაჟა-ფშაველა) მაგრამ ეტყობა, ადამიანის სულიერ ცხოვრებაში ისეთი წინააღმდეგობა შექმნა გონითი საწყისის პრიმატით ჩამოყალიბებულმა სისტემამ, (ბარათაშვილის შემოქმედება ამის მაგალითია) იმდენად დაანგრია ადამიანის მყუდროების სადგური, რომ გრძნობადი ბუნების დაცვა და მისი გამოსარჩლება ვაჟა-ფშაველამ თავისი შემოქმედების მთავარ მოტივად აქცია.
როგორც ჩანს, კამათმა იმდენად სერიოზული სახე მიიღო, რომ გაღიზიანების ზღურბლზე მდგარმა პოეტმა საკმაოდ მკვახედაც კი შეუძახა თავის იდუმალ მოწინააღმდეგეს: რაც უნდ სთქვით, ყველაზე მეტად ღმერთი უხდება ზეცასა-ო.
ეს შეძახილი ხომ გვეცნობა, (“განვედ ჩემგან, ჰოი, მაცთურო, სულო ბოროტო” – ბარათაშვილი) შავი ყორანის სახეც ნაცნობია: “სად მიხვალ, სადა, ყორანო, შენ მაინც შამიბრალია” (ვაჟა-ფშაველა). ახალგაზრდა მგოსნების მიმართ გამოთქმული მუდარა კი ყველაზე უფრო ზუსტად გამოხატავს პოეტის შინაგან მრწამსს და ლიტერატურული მემკვიდრეობის სურვილს: “...ეგებ თქვენ დაიჯილავოთ ბარათაშვილის მერანი”-ო.
გულის-გულში თურმე ისიც “მერანზე” ოცნებობდა, ბუნებით ისიც მხედარი იყო, ესწრაფვოდა გონების მიერ დაწესებული საზღვრის (ბედისწერის რკალი) გადალახვას, რომლის მიღმა ზენაართ სამყოფი, განგების მარადიული სასუფეველი მოჩანდა..
ამ საზღვრის გადალახვა კი მხოლოდ თავგანწირული ჭენებით, (“მერანი”)
ზეგონიერი ექსტაზით („კოპალა“) იყო შესაძლებელი.
რა თქმა უნდა, სხვაც ბევრი, უფრო ნათელი მაგალითის მოყვანაც შეგვეძლო, ამ ორი შემოქმედის (ნ. ბარათაშვილი, ვაჟა-ფშაველა) სულიერი ნათესაობის დასამტკიცებლად, თუმცა მე მაინც ვერ დავიჩემებ, რომ (თუნდაც მედიცინაში აპრობირებული სისხლის ანალიზის მეთოდისთვის მიგვემართა) შესაძლებელია წარსულში იმგვარი ლიტერატურული კავშირის მოძებნა, მაინცდამაინც მამა-შვილობა რომ ეთქმის, ისიც კარგად გვახსოვს (წერილის დასაწყისში ილია ჭავჭავაძე რომ დავიმოწმეთ, სადაც მწერალი ნიკოლოზ ბარათაშვილს უწინაპრო და უმემკვიდრეო ობოლ მარგალიტს ადარებდა. მკითხველისთვის, ალბათ ისიც საინტერესოა, თუ როგორ აგრძელებს ილია ჭავჭავაძე თავის აზრს: (წერილები ქართულ ლიტერატურაზე) „...ამ უკანასკნელ ხანებში ერთმა ახალგაზრდამ და, ჩვენის ფიქრით, დიდადსაიმედო პოეტმა ორიოდე სასახელო მაგალითი გვიჩვენა, რომ აპირობს, მის კვალში ჩადგომას, მისთა აზრთა სფეროში გახმაურებას, მაგრამ თითო-ოროლა მაგალითი ჯერ საკმაო საბუთი არ არის ეს ახლად გამოსული მწერალი ნ. ბარათაშვილის მემკვიდრედ მივიჩნიოთ.“
ვის გულისხმობდა ილია ჭავჭავაძე? ვის შეიძლებოდა ნიკოლოზ ბარათაშვილის მემკვიდრეობის პატივი თვით ილია ჭავჭავაძის ხელდასხმით ღირსებოდა?
ამ კითხვაზე პასუხი დროს უნდა გაეცა.
ყური დავუგდოთ, იქნებ დრომ უკვე ამოიოხრა ვაჟა-ფშაველას სახელი.

(დასასრული)