რენე უელეკი, ოსტინ უორენი – "ლიტერატურის თეორია"
თავი მეექვსე
ფაქტების ორგანიზება და დასაბუთება*
(გაგრძელება)
ამგვარი მტკიცებულებით მხოლოდ ფარდობითი
ქრონოლოგიის
დადგენა შეიძლება.23 თუმცა შეიძლება
დავუშვათ, რომ შექსპირის პიესებში რითმების რაოდენობა
მცირდება ‘‘Lოვე’ს Lაბოურ Lოსტ’’-იდან (სადაც მათი რაოდენობა
ყველაზე მეტია) ‘‘თჰე ჭინტერ’ს თალე’’-მდე (სადაც რითმები საერთოდ
არ არის), მაგრამ დაბეჯითებით ვერ ვიტყვით, რომ თჰე ჭინტერ’ს
თალე მაინცადამაინც `ქარიშხლის~ (თჰე თემპესტ) (სადაც სულ
ორი რითმაა) შემდეგ დაიწერა. რადგანაც ისეთი კრიტერიუმები,
როგორებიცაა რითმების რაოდენობა, მდედრობითი
დაბოლოებები
და ა. შ. ყოველთვის ერთსა და იმავე
შედეგებს არ იძლევა,
ამიტომ რთულია დადგინდეს მყარი და ცალსახა მიმართება ქრონოლოგიასა
და მეტრულ ცხრილებს შორის.
სხვა ტიპის მტკიცებულებისაგან
განსხვავებით, ეს ცხრილები
სხვაგვარად შეიძლება
იყოს განმარტებული. მეთვრამეტე საუკუნის კრიტიკოსი ჯეიმს
ჰარდისი (ჟამეს Hურდის), 24 მაგალითად, მიიჩნევდა, რომ შექსპირმა
‘‘თჰე ჭინტერ’ს თალე’’-ის არასიმეტრიული ლექსიდან “ტჰე
ჩომედყ ოფ Eრრორს”-ის სიმეტრიულ ლექსზე გადაინაცვლა. მიუხედავად
ამისა, ყველა ამ ტიპის მტკიცებულების (გარეგანი, შიდაგარეგანი
და შიდა) ფრთხილი კომბინაციის შედეგად მივიღეთ
შექსპირის პიესების მეტ-ნაკლებად არგუმენტირებული ქრონოლოგია.
სტატისტიკური მეთოდები,
რომელთა საშუალებითაც
ძირითადად იკვლევენ იმას, თუ რამდენად ხშირად ჩნდება ტექსტში
ესა თუ ის სიტყვა, ლუის კემპბელმა (Lეწის ჩამპბელლ) და, განსაკუთრებით,
ვინსენტი ლუტოსლავსკიმ (ჭინცენტყ Lუტოსლაწსკი) (იგი
საკუთარ მეთოდს `სტილომეტრიას~ უწოდებს) გამოიყენეს პლატონის
დიალოგების მიახლოებითი ქრონოლოგიის დასადგენად.25
თუ დაუთარიღებელი ხელნაწერები უნდა განვიხილოთ,
შესაძლოა უფრო მეტ, მთელ რიგ შემთხვევებში გადაუჭრელ
ქრონოლოგიურ სირთულეებს წავაწყდეთ. შეიძლება ავტორის
ხელწერის განვითარების შესწავლა მოგვიხდეს. ზოგჯერ აუცილებელი
ხდება მარკებისა და წერილების შესწავლაც, აგრეთვე
- კალენდარზე დაკვირვება იმისათვის, რომ დადგინდეს ავტორის
მოძრაობის მარშრუტი, რაც ნაწარმოებთა ზუსტი დათარიღებისას
მნიშვნელოვნად დაგვეხმარება. ქრონოლოგიური საკითხები
ხშირად ძალზე მნიშვნელოვანია ლიტერატურის ისტორიკოსისათვის:
სანამ ეს საკითხები არ გადაიჭრება, ისტორიკოსი
ვერ
მოახერხებს, დაადგინოს შექსპირის ან ჩოსერის მხატვრული განვითარების
გზა. მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს მალოუნი (Mალონე)
და ტირვიტი (თყრწჰიტტ) პიონერები იყვნენ, მაგრამ მას შემდეგ დეტალებთან
დაკავშირებული დავა არ შეწყვეტილა.
ავთენტურობისა და ატრიბუციის საკითხები შესაძლოა
უფრო მნიშვნელოვანიც კი იყოს და მათ გადასაჭრელად საჭირო
გახდეს რთული სტილისტური და ისტორიული კვლევების წარმოება.
26 ჩვენ ზუსტად გვაქვს დადგენილი ზოგიერთი ნაწარმოების
ავტორობის საკითხი თანამედროვე ლიტერატურაში. თუმცა,
არსებობს აგრეთვე დიდი რაოდენობით ფსევდონიმური და ანონიმური
ლიტერატურა, რომელთა ავტორების გამხელა ზოგჯერ
მაინც ხდება ხოლმე, მაშინაც კი, თუ ეს საიდუმლო სხვა არაფერია,
თუ არ მხოლოდ არაფრისმთქმელი სახელი.
ხშირად წარმოიჭრება ავტორის ნაწარმოებთა ავთენტურობის
საკითხი მეთვრამეტე საუკუნეში აღმოჩნდა, რომ დიდი
ნაწილი იმისა, რაც ჩოსერის ნაწარმოებების ბეჭდურ გამოცემებში
იყო ჩართული (როგორიცაა, მაგ., თჰე თესტამენტ ოფ ჩრესეიდ და თჰე
Fლოწერ ანდ ტჰე Lეაფ), შეუძლებელია, ნამდვილად ჩოსერის ნაწარმოებები
იყოს. დღესაც კი შექსპირის ნაწარმოებების ავთენ91
ფაქტების ორგანიზება და დასაბუთEება
ტურობის საკითხი ჯერ კიდევ გადაუჭრელი რჩება. როგორც
ჩანს, ისარი მეორე უკიდურესობისაკენ გადაიხარა იმ დროიდან
მოყოლებული, როდესაც ავგუსტ ვილჰელმ შლეგელმა (Aუგუსტ
ჭილჰელმ შცჰლეგელ) თავდაჯერებულად განაცხადა, რომ ყველა
აპოკრიფი ნამდვილად შექსპირის ნაწარმოებს წარმოადგენს.27
ბოლო დროს ჯ. მ. რობერტსონი (ჟ. M. ღობერტსონ) თავგამოდებით
უჭერდა მხარს `შექსპირის დეზინტეგრაციას~, ანუ იმ თვალსაზრისს,
რომლის შედეგადაც შექსპირს ლამისაა ყველაზე პოპულარული
პიესების ავტორობაც კი ჩამოართვეს. ამ შეხედულების
მიხედვით, `იულიუს კეისარი~(ჟულიუს ჩაესარ) და `ვენეციელი ვაჭარიც~
კი (თჰე Mერცჰანტ ოფ Vენიცე) თითქოსდა მხოლოდ მარლოს, გრინის
(Gრეენე), პილის (Pეელე), კიდის (Kყდ) და ამ ეპოქის სხვა რამდენიმე
დრამატურგის ნაწარმოებთა პასაჟების შეკოწიწების შედეგად
შეიქმნა.28 რობერტსონის მეთოდი, ძირითადად,
არსებული
შეუსაბამობებისა და ლიტერატურული პარალელების აღმოჩენას
ცდილობს. ეს მეთოდი მეტად ბუნდოვანი
და სუბიექტურია. ის
მცდარ თვალსაზრისს ეფუძნება და მანკიერი წრეში კეტავს მკვლევარს:
თანამედროვე კვლევების მეოხებით, ჩვენ ვიცით, რომელია
შექსპირის ნაწარმოებები (ის, რაც ფოლიოში და იმ დროინდელი
საავტორო უფლებების დამცველი ორგანიზაციის ჩანაწერებშია
მოხსენიებული); მაგრამ
რობერტსონი, თვითნებური ესთეტიკური
მსჯელობის საფუძველზე,
მხოლოდ მაღალფარდოვანი სტილით
დაწერილი ზოგიერთი პასაჟის ავტორობას მიაწერს შექსპირს და
ამტკიცებს,
რომ შექსპირი მხოლოდ ამ მაღალი სტანდარტით წერდა
და, ამდენად, მას არ შეიძლება მივაკუთვნოთ უფრო დაბალი
დონის ნაწარმოებები ან ისეთი პიესები, რომელიც ენათესავება
შექსპირის თანამედროვე დრამატურგთა ნაწარმოებებს. თუმცა,
საფუძველი არ გვაქვს, ვამტკიცოთ, თითქოს შექსპირს არ შეეძლო
დაეწერა სუსტი ან ნაკლებად ღრმა ნაწარმოები, ან საკუთარი
თანამედროვეებისათვის მიებაძა და სხვადასხვა სტილის აღრევა
მოეხდინა. მეორე მხრივ, სარწმუნო არაა ძველი თვალსაზრისიც,
თითქოს ფოლიოში ყოველი სიტყვა შექსპირს ეკუთვნის.
ამ საკითხებთან დაკავშირებით რთულია საბოლოო პასუხის
მიგნება, რადგან დედოფალი ელისაბედის დროინდელი დრამა
მნიშვნელოვანწილად კოლექტიური ხელოვნება იყო და მჭიდრო
თანამშრომლობა გავრცელებული პრაქტიკა გახლდათ.
ხშირად
მეტად რთული იყო სტილის მიხედვით ერთი ავტორის მეორისაგან
გარჩევა. შეიძლება თავად ავტორებსაც გაძნელებოდათ ნაწარმოებში
საკუთარი წვლილის ოდენობის ზუსტად
განსაზღვრა.29 თანაავტორობის
შესწავლა ლიტერატურის
მკვლევრისთვის ზოგჯერ
ძალზე ძნელია. ბომონტისა და ფლეტჩერის შემთხვევებშიც,
როდესაც ზუსტად ვიცით, რომ საქმე გვაქვს ნაწარმოებთან, რომელიც
ფლეტჩერმა ბომონტის სიკვდილის შემდეგ დაწერა, მათი
ინდივიდუალური წვლილის საკითხი ჯერ კიდევ აზრთა სხვადასხვაობას
იწვევს. საქმე კიდევ უფრო გართულებულია თჰე ღევენგერ’ს
თრაგედყ-ის შემთხვევაში, რომელიც ხან ვებსტერს (ჭებსტერ) მიაწერდნენ,
ხან ტურნერს (თოურნეურ), ხან მიდლტონსა (Mიდდლეტონ) და
ხან მარსტონს (Mარსტონ). 30
მსგავსი სირთულეები წამოიჭრება მაშინ, როცა ვცდილობთ
დავამტკიცოთ ავტორობის საკითხი იქ, სადაც გარეშე მონაცემების
უქონლობის პირობებში განსაზღვრული ტრადიციული
მანერა და ერთფეროვანი სტილი განუზომლად ართულებს
ნაწარმოებთა ერთმანეთისაგან გამიჯნვის პროცესს. ამისი მაგალითები
უამრავია ტრუბადურებთან ან მეთვრამეტე საუკუნის
პამფლეტისტებთან (ძნელია დამტკიცდეს დეფოს ნაწარმოებთა
ავთენტურობის საკითხი)31, რომ აღარაფერი ვთქვათ პერიოდული
გამოცემების ანონიმ ავტორებზე, თუმცა, ხშირ შემთხვევაში,
შესაძლოა, ამ მხრივ გარკვეულ წარმატებებსაც
მივაღწიოთ.
გამომცემლობების ჩანაწერების ან პერიოდული
გამოცემების
დამუშავებული ასლების შესწავლამ შეიძლება გამოააშკარავოს
ახალი გარეშე ფაქტები; ამას გარდა, თუ საგულდაგულოდ შევისწავლით
იმას, როგორაა ერთმანეთთან დაკავშირებული ამა
თუ იმ ავტორის სტატიები (ისეთი ავტორები, როგორიცაა, მაგალითად,
გოლდსმიტი, ხშირად ახდენენ საკუთარი
თავის ციტირებას),
შესაძლოა ფრიად ღირებული დასკვნები გავაკეთოთ.32 გ.
ადნი უილმა (G. Uდნყ Yულე), რომელიც სტატისტიკოსი გახლდათ,
მეტად რთული მათემატიკური მეთოდები
გამოიყენა ისეთი მწერლების
სიტყვათა მარაგის შესასწავლად,
როგორიცაა Yთომა კემპიელი
(თჰომას ა Kემპის). მას სურდა დაედგინა, რომ რამდენიმე
ხელნაწერი ერთი და იმავე ავტორის მიერ იყო შესრულებული.33
სტილისტური მეთოდების თანმიმდევრული გამოყენების შემთხვევაში
შესაძლებელია ისეთი ფაქტების მოძიება, რომლებიც,
მიუხედავად გარკვეული ნაკლოვანებისა, გაზრდის იდენტიფიკაციის
ალბათობას.
ლიტერატურის ისტორიაში ავთენტურობის და გაყალბების
საკითხმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა და მნიშვნელოვნად
განაპირობა შემდგომი კვლევების წარმოება.A ამდენად, მაკფერსონის
(Mაცპჰერსონ) `ოსიანთან~ დაკავშირებულმა აზრთა სხვადასხვაობამ
ხელი შეუწყო შოტლანდიური ხალხური პოეზიის შესწავლას,
ჩეტერტონთან (ჩჰატტერტონ) დაკავშირებულმა აზრთა
სხვადასხვაობამ
გამოიწვია შუა საუკუნეების ინგლისის ისტორიისა
და ლიტერატურის უფრო სიღრმისეული შესწავლა, შექსპირის
პიესებისა და დოკუმენტების გაყალბებას კი მოჰყვა დისკუსიები
შექსპირზე და ელისაბედის დროინდელი თეატრის ისტორიაზე.34
ჩეტერტონის, თომას უარტონის (თჰომას ჭარტონ), თომას ტირვიტის
და Eედმუნდ მალოუნის ნაწარმოებთა განხილვამ
წინა პლანზე
წამოწია ისტორიული და ლიტერატურული არგუმენტები იმის
დასამტკიცებლად, რომ როულის (ღოწლეყ) ლექსები მხოლოდ და
მხოლოდ თანამედროვე თაღლითობაა. ორი თაობის შემდეგ უ. უ.
სკიტმა (ჭ. ჭ. შკეატ სისტემატურად შეისწავლა შუა პერიოდის ინგლისური
გრამატიკა და ყურადღება გაამახვილა იმაზე, რომ დარღვეული
იყო ელემენტარული გრამატიკული ტრადიციები, რაც
მისი აზრით, სწორედ გაყალბების
მანიშნებელი უნდა ყოფილიყო.
ედმუნდ მალოუნმა მკაცრად გააკრიტიკა ახალგაზრდა ირლანდიელი
ავტორების უხეირო მცდელობა, სხვათათვის მიებაძათ,
თუმცა, ისინიც კი, ჩეტერტონისა და ოსიანის მსგავსად, იმ პირთა
(მაგალითად, ცნობილი მეცნიერის, ჩალმერსის (ჩჰალმერს), მნიშვნელოვანი
მხარდაჭერით სარგებლობდნენ, რომლებსაც მყარი
რეპუტაცია ჰქონდათ შექსპირის კვლევის ისტორიაში.
როდესაც გაჩნდა გაყალბების საშიშროება, მკვლევრები
იძულებული გახდნენ, დაეზუსტებინათ ტრადიციული დათარიღებისა
და ამა თუ იმ ავტორისთვის მიკუთვნების არგუმენტები,
რამაც ნაყოფიერი პოლემიკა გამოიწვია: საგულისხმოა,
მაგალითად, ჰროსვიტას შემთხვევა: მეათე საუკუნის გერმანელი
მონაზვნის ნაწარმოებები, გადმოცემის თანახმად, მეთხუთმეტე
საუკუნის გერმანელმა ჰუმანისტმა, კონრად ცელტესმა (ჩონრად
ჩელტეს) გააყალბა, რუსულ `Слово о полку Игореве~-ს ტრადიციულად
მეთორმეტე საუკუნით ათარიღებდნენ, მაგრამ, როგორც
აღმოჩნდა,
ნაწარმოები მეთვრამეტე საუკუნის დამლევს იქნა
გაყალბებული.35 ჩეხეთში ორი (სავარაუდოდ შუა საუკუნეების
დროინდელი) ხელნაწერის _ “ძელენá ჰორა” და “Kრალოვე დვურ”_ გაყალბების
საკითხი მწვავე პოლიტიკური დებატების საკითხი იყო
1880-იან წლებამდე; და ტომაშ მასარიკმა (თჰომას Mასარყკ), რომელიც
მოგვიანებით ჩეხოსლოვაკიის პრეზიდენტი გახდა, ფართო
პოპულარობა ნაწილობრივ იმ დაპირისპირებებისა და დავის
დროს მოიპოვა, რომელიც ლინგვისტური საკითხებით დაიწყო
და
იმდენად გაფართოვდა, რომ ერთმანეთს დაუპირისპირა
მეცნიერული
სიზუსტე და რომანტიკული თვითმოტყუება.36
ზოგჯერ ავთენტურობისა და ავტორობის საკითხში ჩართულია
`მტკიცებულების~ რთული პრობლემები, რომლებიც ისეთ
განსხვავებულ სფეროებს შეიძლება მოიცავდეს, როგორებიცაა
პალეოგრაფია, ბიბლიოგრაფია, ლინგვისტიკა და ისტორია. ზოგიერთ
ბოლოდროინდელ აღმოჩენებს შორის აღსანიშნავია ბიბლიოფილ
ტ. ჯ. უაიზის (თ. ჟ. ჭისე) საქმე მეცხრამეტე საუკუნის
86 პამფლეტის გაყალბებასთან დაკავშირებით: კარტერისა და
პოლარდის37 მიერ ჩატარებული დეტექტიური კვლევები ისეთ
ასპექტებს შეეხო, როგორიცაა წყლის ნიშნები, მელნის ხარისხი,
ცალკეული ასოების მოხაზულობა შრიფტებში და ა.შ. (თუმცა,
ეს საკითხები მხოლოდ მცირედ არის დაკავშირებული პირდაპირ
ლიტერატურასთან).
არ უნდა დაგვავიწყდეს ის, რომ მაშინაც კი, როდესაც ავტორის
ნაწარმოების თარიღის შეცვლა ხდება, კრიტიკული განხილვა
თავის აქტუალურობას არ კარგავს. ჩეტერტონის ლექსებს
არც
არაფერი აკლდება და არც ემატება იმით, რომ ისინი მეთვრამეტე
საუკუნეში დაიწერა. ამ გარემოებას ხშირად არ ითვალისწინებენ
აღშფოთებული ლიტერატურათმცოდნეები,
რომლებიც
უარყოფითად განეწყობიან ხოლმე ნაწარმოების
მიმართ, თუკი
დამტკიცდება, რომ მისი წარმოშობაც უფრო
გვიანდელ პერიოდს
უკავშირდება.
უნდა აღინიშნოს, რომ მორიზის (Mორიზე), რუდლერის (ღუდლერ)
და სანდერსის (შანდერს)38 მეთოდური სახელმძღვანელოები პრაქტიკულად
მხოლოდ ამ თავში განხილულ საკითხებს ეხება.
ამას
გარდა, ეს ის მეთოდებია, რომელთაც ასწავლიან ამერიკის
შეერთე95
ფაქტების ორგანიზება და დასაბუთEება
ბული შტატების კოლეჯებში. მიუხედავად მათი მნიშვნელობისა,
უნდა ვაღიაროთ, რომ კვლევის ეს ტიპები მხოლოდ
ანალიზის, ინტერპრეტაციისა
და ლიტერატურის მიზეზობრივი ახსნის საწყის
ეტაპს წარმოადგენს. იმას, თუ რამდენად გამართლებული
იქნება
ამგვარი კვლევები, შედეგები გვიჩვენებს.